معرفی استان کردستان

استان کردستان یکی از استان‌های ایران به مرکزیت شهر سنندج است که در غرب کشور واقع شده‌است. مساحت این استان ۲۸٬۲۰۰ کیلومتر مربع معادل ۱/۷٪ مساحت کل کشور ایران است. این استان که در دامنه‌ها و دشت‌های پراکنده سلسله جبال زاگرس میانی قرار گرفته‌است، از شمال به استان‌های آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به همدان و زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه و از غرب به کشور عراق محدود است. استان کردستان با کشور عراق ۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارد. استان کردستان براساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۹۰ دارای ۱۰شهرستان، ۲۹شهر، ۳۱بخش، ۸۶دهستان و ۱۶۹۷آبادی دارای سکنه و ۱۸۷ آبادی خالی از سکنه بوده‌است. شهرستان‌های این استان عبارتند از: مریوان، بیجار، دهگلان، دیواندره، سروآباد، سقز، سنندج، قروه، کامیاران و بانه. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ استان کردستان ۱٫۶۰۳٫۰۱۱ نفر جمعیت دارد که ۶۶درصد شهری و ۳۴درصد را جمعیت روستایی تشکیل می‌دهد. تراکم نسبی جمعیت معادل ۵۱٫۲ نفر در کیلومتر مربع است.

جمعیت شهرستان ها و شهرها

موقعیت شهرستان های استان

نام

کردستان متشکل از دو کلمهٔ «کُرد» و پسوند «ستان» به معنی مکان است. کردستان مکان و سرزمین کردها و ناحیه‌ای در غرب ایران است. کلمهٔ کردستان اولین بار به‌طور رسمی در دورهٔ سلجوقی به‌کار برده شد و از آن پس ثبت گردید.

جغرافیای استان

استان کردستان با مساحت ۲۸٬۲۰۳ کیلومتر در غرب ایران مجاور کشور عراق بین ۳۴ درجه و ۴۴ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد که این مساحت ۱٫۷ درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود و از نظر وسعت رتبه ۱۶ را در کشور دارا است. از شمال به استانهای آذربایجان غربی و قسمتی از زنجان و از جنوب به استان کرمانشاه و از شرق به استان همدانو قسمتی دیگر از استان زنجان و از غرب به کشور عراق محدود می‌باشد. این استان شامل ۲۳۰ کیلومتر مرز خاکی مشترک با کشور عراق است. از لحاظ اقلیمی و طبیعی استان کردستان منطقه‌ای کوهستانی می‌باشد که دشت‌های مرتفع و دره‌های پهن نیز در پهنه منطقه گسترده شده‌اند. اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست‌ترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰ متر می‌رسد. کوه شاهو با ارتفاع ۳۳۰۰ متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر کم ارتفاع‌ترین نقطه استان می‌باشد؛ که این اختلاف ارتفاع خود باعث به وجود آمدن اقلیم‌های متفاوت می‌گردد. کردستان با دریا فاصله اش زیاد است، اما از طریق دره‌های عمیق در هم تنیده، به آب‌های آزاد جهان در جنوب و دریاچه‌های شمالی نظیر دریای خزر و دریاچه ارومیه راه دارد. سرچشمه بسیاری از رودخانه‌های بزرگ در کوه‌های کردستان واقع شده‌اند.

معرفی تاریخی

استان کردستان بخشی از سرزمینی است که به وسیله مادها حکمرانی می‌شده‌است. مرز تاریخی سرزمین‌هایی که بوسیله مادها اداره می‌شده، در شمال به اورارتو، در غرب به آشور و در جنوب و جنوب غربی به ایلام و سومر منتهی می‌شد. در ابتدا قبایل نژاد آریایی در شرق و غرب دریاچه ارومیه اسکان یافتند. تعدادی از آنان در شرق دریاچه مقیم شدند و آن را «آمادای» نامیدند و قسمتی که در غرب دریاچه ارومیه بود را پارسوا (پارسوما) نامیده می‌شد. اولین گروه دولت مادها را بنیان نهاد و دومین گروه سلطنت قدرتمند هخامنشیان را به وجود آورد. با توجه به متن نوشته داریوش در پرسپولیس و بیستون، دولت شاهنشاهی مادها در ناحیه هخامنشی در ۵۵۰ قبل از میلاد واقع شده و سرزمین مادها یکی از ایالات دولت هخامنشی شد. از زمان سلطنت هخامنشیان، در نواحی پارسها و ساسانیها، ایالت مادها به عنوان یکی از ایالات ایران باستان به نام «ماه» شناخته می‌شد. این ایالت شامل دو بخش «ماه پایین» یا رازی ماه و «ماه بالا» یا نهاوند ماه بود. در دوران قبل از اسلام سرزمین مادها، «مای» یا «ماه» نامیده می‌شد. ناحیه استان کردستان (اردلان) در دوره صفویه شامل ۹ شهر عمده بود: سنه، گروس، الکا، زرین کمر، طغامین، خورخوره، پاوه و هورامان اورامان، الکای بانه، قالازالام و پالانگان. دولتمردان مستقل برای قبایل بزرگ منصوب می‌شدند. بنا به پیش نویس شماره ۱۲۷۵ در ۱۳۱۶/۹/۹، ایران به شش بخش تقسیم شده بود. استان غربی شامل شهرهای کردستان، کرمانشاه، گروس، باوندپور (کلهر)، پشت کوه، همدان، ملایر، خرمشهر، آبادان، خوزستان و کهگیلویه بود. در سال ۱۳۳۷ با توجه به فرمان شورای وزرا کردستان از پنجمین استان جدا شد و استان کردستان را تشکیل داد. شهرهای استان، سنندج، گروس، سقز و قروه بودند.

مردم شناسی

زبان

استان کردستان یکی از استان‌های کردنشین در غرب ایران است، اکثریت ساکنان این استان، کردزبان هستند که به لهجه‌های مختلف تکلم می‌کنند. زبان کردی در استان کردستان و همچنین در استان‌های، کرمانشاه، ایلام و شهرهای جنوبی آذربایجان غربی و در دیگر کشورها لهجه‌های گوناگونی دارد اما مهمترین، پر تکلم‌ترین یا به عبارتی لهجه رسمی و ادبی دو شاخه کرمانجی و سورانی است، شاخه سورانی و اردلانی (گورانی کهن) در استان کردستان لهجه رایج در ادبیات مکتوب است.

علاوه بر زبان کردی اهالی شمال شرقی شهرستان قروه و شمال و شمال شرق در شهرستان بیجار به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند و همچنین در بخش چهاردولی به زبان کردی جنوبی نیز تکلم می‌کنند در بخش‌هایی وسیع از شهرستان‌های مریوان و سرواباد و سنندج و کامیاران نیز مردم به زبان گورانی (هورامی) تکلم می‌کنند که قرابتی زیادی با زبان پارسی باستان دارد. اقلیت‌های ارمنی و یهودی نیز به تعداد اندک در برخی شهرهای استان یافت می‌شوند.

شکل 1محدوده‌هایی که بنا بر اطلاعات سازمان سیا در آن‌ها زبان کردی وکرمانجی به عنوان زبان مادری سخن گفته می‌شود.

پوشش

تن‌پوش مردان کرد

چوخه: نیم‌تنه‌ای پنبه‌ای یا پشمی است که در ناحیه سقز، بانه و مریوان به آن «که وا» می‌گویند و درسنندج آن را «چوخه» می‌نامند.

پانتول: شلواری گشاد با دم‌پای تنگ است که «رانک» نیز نامیده می‌شود.

ملکی: نیم‌تنه‌ای بدون یقه است که از پایین نیم‌تنه تا بالا به وسیله دکمه بسته می‌شود.

لفکه سورانی: پیراهنی با آستین فراخ و بلند و زبانه‌ای مثلث شکل در انتهای آستین است که آن در حال عادی دور مچ یا بازو می‌پیچند.

شال: که به آن «پشتون» و «پشتینه» نیز می‌گویند، پارچه‌ای است تقریباً به طول ۳ تا ۱۰ متر که بر روی لباس در ناحیه کمر بسته می‌شود.

دستار: یا «کلاغه» که به آن «دشلمه»، «مندلی»، «رشتی»، و «سروین» (سربند) نیز می‌گویند و مردان به جای کلاه از آن استفاده می‌کنند.

فرنجی: یا «فره‌جی» که ویژه مردان ناحیه اورامانات است و از نمد ساخته و آماده می‌شود.

کله بال: نوعی از نمد پوششی است که چوپانان در مناطق چرای گله در صحرا استفاده می‌کنند.

پیچ و کولاو: کلاه محلی کردها را که معمولاً زنان کرد ان را با دقت و ظرافت خاصی و با نقش و نگارهایی بر جایی مانده از فرهنگ اصیل کردی می‌بافند معمولاً به رنگ‌هایی سیاه و سفید و به دو صورت کلاه بلند و تخت بافته می‌شود و در دست مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد البته بنا به گفته پیشینیان و به اعتقاد آن‌ها مرد نباید سرش لخت باشد.

پیچ: دستمالی است سیاه و سفید که با گذاشتن کلاه روی سر به دور کلاه پیچانده می‌شود و در قسمت پشت سر در درون دستمال قرار داده می‌شود تا شل نشود البته برادران بارزانی پیچ و کولاو شالشان به رنگ قرمز می‌باشد. البته اعراب نیز از این شال چه سیاه و سفید و چه قرمز رنگ برای پوشش خود استفاده می‌کنند.

کلاش: پاپوشی است به رنگ سفید که با ظرافت کامل توسط برادران هورامانی ساخته می‌شود که از بدبو شدن پا جلوگیری می‌کند و پا را خنک نگه می‌دارد از خصوصیات ان فصلی بودن ان است و نمی‌توان از ان در فصل زمستان ویا فصول باران زا استفاده کرد.

شکل 2لباس کردی مردانه با دوخت هورامی

شکل 3لباس کردی مردانه با طرح مهابادی

شکل 4لباس کردی به همراه فرنجی

تن‌پوش زنان کرد

جافی: شلواری همانند شلوار مردان است. این شلوار را زنان کرد، به ویژه زنان روستایی، هنگام کار می‌پوشند. در سایر مواقع، زنان شلوار گشاد از جنس حریر به پا می‌کنند.

کُلُنجِه: نیم‌تنه‌ای است که روی پیراهن بلند می‌پوشند و رد اورامان آن را «سوخمه» می‌نامند و از پارچه‌زری یا مخمل دوخته می‌شود.

شال: از پارچه‌ای زیبا بر روی لباس در ناحیه کمر بسته می‌شود.

کلاو: یا کلاه که از جنس مقوا و به شکل استوانه‌ای کوتاه است که آن را با پولک‌هایی رنگین به صورت بسیار زیبایی تزیین می‌کنند.

کُلکه: روسری یا دستاری است که به جای کلاه مورد استفاده زنان قرار می‌گیرد کلکه دارای رشته بلندی از ابریشم سیاه و سفید با ملیله‌دوزی است.

شکل 5 لباس کردی زنانه در انواع مختلف

آئین ها و مراسمات

مراسم پیر شالیار در روستای اورامان‌تخت (هورامان) کردستان، هر سال دو بار در نیمه بهار و نیمه زمستان برگزار شده و عروسی «پیر شالیار» در سه روز جشن گرفته می‌شود. مقبره پیر شالیار که از موبدان عبدالقادر گیلانی بوده‌است در انتهای جاده آسفالته اورامان قرار دارد. این مراسم شامل ذبح دام قربانی، دف‌زنی، نوعی رقص، خوردن آش، و شب‌نشینی و خواندن شعر و دعا است. شروع مراسم روز چهارشنبه است که سه روز به طول می‌انجامد.

شکل 6مراسم پیرشالیار

رقص کردی

ههڵپهڕکێ، گووند به لاتین(govand) یا رقص کردی بخشی از آیین‌های نمایشی کردها است که بصورت گروهی و به شکل حلقه‌ای نا کامل مرکب از رقصندگان زن و مرد (گه‌نم و جۆ = گندم و جو) درحالی‌که پنجهی دست‌هایشان به هم گره خورده است و از چپ به راست در حرکت هستند اجرا می‌شود. اولین نفر سمت راست گروه که با دستمالی در دست وظیفهی هدایت و هماهنگ کردن حرکت بقیه رقصندگان را به عهده دارد و سرعت و ریتم و شور رقصندگان بستگی به هدایت او دارد را در زبان بومی سَرچُوپی‌کِش (به کردی: سه‌رچۆپی‌کێش) و آخرین نفر گروه را که در منتهی‌الیه سمت چپ حلقه قرار دارد و او نیز مسئولیت مشابهی دارد«بن چوپی» یا «گاوانی » می‌نامند.

تاریخچه

تاریخ دقیقی برای پیدایش و شکل‌گیری این رقص نمی‌توان تعیین کرد اما در کاوش‌های باستانی که در مناطق کردنشین انجام شده است می‌توان نمونه‌هایی از این رقص را برروی سفالینه‌های پیش از تاریخ مشاهده کرد. رقص‌های کردی اشکال متنوعی دارند ولی به‌طورکلی از دو دسته رقص‌های غنایی و رقص‌های رزمی تشکیل شده‌است. گونه‌ای دیگر از رقص‌های عرفانی نیز در برخی مناطق کردستان رایج بوده که مشخصاً نمی‌توان ریشهی آن را کردی دانست؛ که اجرای آن به دو صورت فردی (سَما/ سه‌ما = سماع) و گروهی ذِکر انجام می‌شود.

شکل 7رقص در عروسی

آب و هوا

اقلیم کردستان متأثر از توده‌های هوای گرم و مرطوب مدیترانه‌ای است که این توده‌ها موجب بارندگی‌هایی در بهار و ریزش برف در زمستانها شده‌است. این توده‌های هوایی که از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه با برخورد به ارتفاعات زاگرس بخش قابل توجهی از رطوبت را به صورت بارش‌های پراکنده برف و باران در این منطقه نشان می‌دهند. تعداد روزهای یخبندان ۱۰۹ روز و میزان بارندگی سالانه در شرایط عادی اقلیمی معادل ۵۰۰ میلی‌متر می‌باشد. بیشترین میزان بارندگی مربوط به شهرهای مریوان و بانه حدود ۸۰۰ میلی‌متر در سال و کم‌ترین میزان بارندگی در ناحیه شرق حدود ۴۰۰ میلی‌متر و در قسمت مرکزی استان یعنی سنندج نزدیک به ۵۰۰ میلی‌متر در سال است. نفوذ توده‌های مرطوب زمستانی و بهاری در مریوان و دریاچه زریوار تأثیر فراوانی در مرطوب و معتدل شدن هوای این ناحیه دارد. میزان رطوبت و بارش مناسب باعث ایجاد جنگل‌های انبوه بلوط و گونه‌های مختلف درختان جنگلی شده‌است. درغرب استان میزان بارشها بیشتراز سایر نقاط است. فصل تابستان کمترین بارشها را دارد. هوای استان در تابستان گرم و زمستان ان سرد می‌باشد. کردستان به دلیل اب وهوای منحصر به فردش پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر دارد. اب وهوای خاص کردستان باعث وجود و مهاجرت انواع پرندگان به ان شده به علاوه به دلیل وجود کوهستان و هوای کوهستانی ان برای پرورش زنبور عسل مناسب می‌باشد. در این اواخر گرم شدن زمین و تغییرات اب وهوایی اب وهوای کردستان رانیز تحت تأثیر قرار داده‌است.

جاذبه های گردشگری

جاذبه های طبیعی

جنگل‌های بلوط، آبشارها و رودخانه‌های خروشان، چشمه‌های طبیعی و کوه‌های سر به فلک کشیده؛ طبیعت زیبا و چشم نواز استان کردستان را رقم زده و یکی از زیباترین جلوه‌های گردشگری طبیعی ایران را در دامنه‌های زاگرس به وجود آورده است.

کوه ها و قله ها

ارتفاعات، دامنه‌ها و رشته کوه‌های متعدد استان کردستان از دیگر قابلیت‌های تفرجگاهی آن به‌شمار می‌آیند. رشته کوه‌های غرب کشور به صورت رشته‌هایی موازی، تمامی پهنه استان را دربر گرفته‌اند و محدوده طبیعی آن را تشکیل می‌دهند. یخچال‌های قلل مرتفع، چشمه سارهای فراوان پوشش مناسب جنگلی و مرتعی دامنه‌های مناطق کوهستانی، به ویژه مناطق نزدیک شهرها (آبیدر، آربابا، شاهو) در جنوب استان عمدتاً در روزهای تعطیل، پذیرای گروه زیادی از ساکنین مناطق شهری و مسافران استان هستند. مهمترین کوه‌های استان که بیش از ۲۸۰۰ متر ارتفاع دارند عبارتند از: کوه کوچسار، کوه شیخ معروف، کوه پنجه علی، کوه کانی چرمه، کوه حلقه مسیر، کوه سنا سره، کوه میانه، کوه مسجد میرزا، کوه ملاکاوو، کوه حسین بک، کوه پیازه، کوه تخت، کوه هوعالی داغ، کوه چهل چشمه، کوه هواربرزه، کوه چرخ لان، کوه سراج الدین. ارتفاعات (ته ته) در غرب استان در منطقهی اورامانات (هه‌ورامان) هم یکی از مرتفع‌ترین گردنه‌های استان کردستان وراه مواصلاتی به استان کرمانشاه است که نزدیک به ۱۵۰روز ازسال به علت برف و ارتفاع زیاد مسدود می‌شود. ارتفاعت غرب استان خط مرزی پایداری بین ایران و کشور عراق شده‌است. با صعود به این ارتفاعات و کوه‌های سربه فلک کشیده می‌توان وجود رشته کوه‌های زاگرس را نظاره گر بود

شکل 8کوه آوالان(نمای قله)

شکل 9کوه های چهل چشمه(چل چمه)

شکل 10کوه های رشته کوه شاهو

رودخانه های استان

شکل 11رود زرینه رود

شکل 12رودخانه ی سیروان

سد های استان

سد گاران-سد گاوشان- سد گلبلاغ- سد وحدت- سد سیاه‌زاغ

شکل 13دریاچه ی سد قشلاق یا وحدت

شکل 14دریاچه ی سد گاوشان

شکل 15دریاچه ی سد خاکی گاران

آبشارها

شکل 16آبشار گویله(مریوان)

شکل 17چشمه و آبشار زیبای بل اورامانات

دیگر جاذبه های طبیعی

استان کردستان به علت دارا بودن شرایط مساعد اقلیمی و زیست‌محیطی، از دوران پیش از تاریخ، به عنوان یکی از استقرارگاه‌های بشری مورد توجه بوده و نتایج حاصل از کاوش‌های علمی باستان‌شناسی در مکان‌های باستانی حاکی از این مطلب است. در کردستان حدود هزار و دویست و سی و چهار اثر باستان شناسایی شده و حدود پانصد اثر از آن‌ها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

بیش‌تر جنگل‌های استان دراطراف شهرهای بانه و مریوان واقع شده و بعد از جنگل‌های شمال کشور در درجهٔ دوم اهمیت قرار دارد. در حال حاضر جنگل‌های استان به صورت درختچه و بوته‌های پراکنده درآمده‌است. معروف‌ترین درختان جنگلی این جنگل‌ها بلوط، گلابی، گردو، سیب وحشی، پسته وحشی، زالزالک، آلبالو جنگلی، نارون، افرا و درخت‌هایی مانند گز و بید وحشی در کنار رودخانه است. نواحی جنگلی استان عبارت اند از: جنگل‌های مریوان (۱۸۵۰۰۰ هکتار)، بانه (۵۰۰۰۰ هکتار)، سقز (۷۰۰۰ هکتار) و جنگل‌های منطقه سنندج که مساحت آن حدود ۷۸۰۰۰ هکتار است و بیشتر درغرب کامیاران و جنوب سنندج واقع شده‌اند. از دیگر جاذبه‌های طبیعی استان می‌توان به

شکل 18دریاچه ی یخ زده ی زریوار مریوان

شکل 19دریاچه ی زریوار

شکل 20پارک جنگلی آبیدر

بزرگترین سینمای روباز جهان در آبیدر

بزرگترین سینمای روباز جهان با گنجایش ۱۰هزار نفر در پارک جنگلی آبیدر سنندج می‌باشد. آبیدر با پرده‌ای در ابعاد ۱۲×۲۵ متر، بزرگترین سینمای روباز جهان محسوب می‌شود. صدای فیلم‌های این سینما از طریق موج اف ام رادیو در هر مکان از پارک جنگلی آبیدر قابل دریافت است و پرده آن به گونه‌ای تعبیه شده که ۱۰ هزار نفر بتوانند روبه‌روی آن قرار گیرند. حوزه هنری کردستان ساعت ۲۱ هر شب یک فیلم را در این سینما اکران می‌کند. همچنین مسابقات مهم از جمله نیمه نهایی و فینال جام جهانی ۲۰۱۰ از این سینما برای شهروندان سنندجی پخش شد.

شکل 21سینمای روباز آبیدر

شکل 22غار کرفتو

شکل 23قلعه ی قمچقای بیجار

اماکن باستانی و تاریخی استان کردستان


اماکن باستانی و تاریخی	مکان	کاربری	دیرینگی	دورهی تکمیل اثر
قلعه قمچقای	بیجار	قلعه، دژ	هزاره سوم پیش از میلاد
سنگ‌نبشته اورامان	اورامان	کتیبه	هزاره اول پیش از میلاد
غار کرفتو	دیواندره	غار	دوران‌های تاریخی پس از اسلام
عمارت سالار سعید (موزه سنندج)	سنندج	موزه	دوره قاجار
عمارت آصف وزیری (خانه کرد)	سنندج	موزه	دوره صفویه	دوران صفویه، قاجاریه
عمارت خسروآباد	سنندج		دوره قاجاریه
عمارت مشیر دیوان	سنندج		دوران قاجاریه
عمارت امجدالاشراف	سنندج		دوران قاجاریه
عمارت وکیل‌الملک	سنندج		دوره زندیه	دوره زندیه، قاجاریه
بازار سنندج	سنندج		دوره صفویه
مجموعه بازار بیجار	بیجار		دوره صفویه	دوره صفویه، قاجاریه
بازار تاریخی سقز	سقز
مسجد دو مناره سقز	سقز
حمام حاج صالح	سقز
قلعه تاریخی زیویه	سقز			سده نهم تا ششم پیش از میلاد است
مسجد تاریخی روستای ترجان	سقز
حمام یاسوکند	بیجار		دوره ایلخانی
حمام خان سنندج	سنندج	کاربری فعلی (موزه)	دوره زندیه
حمام وکیل‌الملک	سنندج		دوره زندیه
حمام شیشه	سنندج		دوره قاجاریه
حمام قصلان	قروه		دوره زندیه
مسجد دارالاحسان	سنندج
مسجد خسروآباد گروس	بیجار		دوره قاجاریه
برج آجری اشقون بابا	بیجار	برج	سدهٔ ششم ه‍. ق
پل قشلاق	سنندج		دوره صفویه زندیه	قاجاریه (بازسازی)
پل صلوات‌آباد	بیجار		دوره صفوی	دوره صفوی، دوره قاجار
قلعه حسن‌آباد	سنندج		دوران اشکانیان و ساسانیان
محوطه یاسوکند و امامزاده عقیل	بیجار		دوره سلجوقیان

موقعیت اقتصادی اجتماعی

این استان از لحاظ اقتصاد کشاورزی از مناطق قابل توجه و از لحاظ دامپروری یکی از قطب‌های اساسی دامداری کشور است. فعالیت‌های صنعتی این استان بسیار محدود می‌باشد، ولی به‌طور کلی صنایع این استان به دو گروه ماشینی و دستی تقسیم می‌شوند که صنایع ماشینی آن مشتمل بر صنایع کانی غیرفلزی، شیمیایی، نساجی و چرم، غذایی، برق و الکترونیک می‌باشد و صنایع دستی آن نیز شامل فرشبافی، گلیم‌بافی، نساجی و غیره می‌باشد. همچنین قاچاق از عمده‌ترین شغل‌های تامین‌کننده اقتصاد مردم می‌باشد

مشاهیر استان کردستان

سیاسیون، دولتمردان، نظامیان

امیرنظام گروسی سیاستمدار٬دیپلمات، ادیب و خوشنویس دوره قاجار

آمینه اقدس از همسران ناصرالدین شاه قاجار

غلامعلی بایندر فرمانده کل نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی ایران در جنگ جهانی دوم

یدالله بایندر ناوسروان نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی ایران

یحیی صادق وزیری وزیر، قاضی

علیقلی اردلان آخرین وزیر دربار ایران و عضو شورای سلطنت سفیر ایران در سازمان ملل متحد

سیامند سلیمی ( عضو شورای مرکزی اتحادیه تشکل های اسلامی - سیاسی دانشجویان کشور )

فرح کریمی سیاست‌مدار ایرانی-هلندی عضو حزب سبزهای چپ، مدیر آکسفام نویب، نماینده پارلمان هلند، مشاور ارشد برنامه عمران ملل متحد در پروژه SEAL

احمد مفتی‌زاده فعال سیاسی و مذهبی رهبر حزب و مکتب قرآن کردستان

بهاالدین ادب سیاستمدار، مؤسس حزب جبهه متحد کرد، مؤسس و رئیس سازمان نظام مهندسی، عضو هیئت مؤسس بانک کارآفرینان، نایب رئیس فدراسیون بسکتبال ایران.

عبدالله رمضان زاده عضو شورای مرکزی جبهه مشارکت ایران، استاد دانشگاه تهران، سخنگوی دولت خاتمی، استاندار کردستان

محمدرضا رحیمی معاون اول رئیس‌جمهور در دولت احمدی‌نژاد

صدیق کمانگر از اعضای جنبش کارگری ایران و از رهبران جنبش کارگری در کردستان ایران

محمدصدیق کبودوند

رؤیا طلوعی روزنامه‌نگار، از مدافعان حقوق بشر و طرفدار حقوق زنان

احسان هوشمند فعال ملی مذهبی، پژوهشگر

حسن امینی فعال مذهبی- قومی

هانا عبدی فعال سیاسی.

جلال جلالی‌زاده رهبر اصلاح طلبان کرد و اهل سنت در ایران، استاد دانشگاه تهران، سابق شورای شهر سنندج، فعال سیاسی کرد و اهل سنت و نماینده مجلس دوره ششم و عضو شورای مرکزی جبهه مشارکت ایران اسلامی و اتحاد ملت ایران اسلامی

سید عماد حسینی معاون وزیر نفت اولین معاون وزیر اهل کردستان و نماینده ادوار هفتم و هشتم مجلس

حوزهی فرهنگ و ادب

فاضل‌خان گروسی شاعر و نویسنده دربار فتحعلی شاه

ملا ابوبکر مصنف چوری

محمد کابلی (قانع) شاعر

علی‌اصغر امیرانی روزنامه‌نگار و بنیان‌گذار، مدیر و نویسندهٔ مجلهٔ خواندنیها

ابراهیم یونسی مترجم، نویسنده و محقق

مستوره اردلان شاعر، نویسنده و تاریخ‌نگار

فرج‌الله محمودی استاد گروه جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی) دانشگاه تهران و از پیشکسوتان و صاحب‌نظران این رشته در ایران، عضو وابستهی فرهنگستان علوم ایران و رئیس پیشین انجمن جغرافیای ایران

فرخ نعمت‌پور رمان‌نویس و مترجم

شکرالله بابان گوینده، مفسر، شاعر، نویسنده و مترجم

ذبیح‌الله منصوری مترجم، روزنامه‌نگار و نویسنده

کامران نجات‌اللهی استاد دانشگاه

محی‌الدین حق‌شناس شاعر و ادیب

عطا نهایی نویسنده

سوران کردستانی محقق، نویسنده، مورخ و شاعر

عرفان قانعی‌فرد پژوهشگر

هنرمندان

سید علی‌اصغر کردستانی از استادان آواز دوران قاجار و پهلوی

مظهر خالقی خواننده

ناصر رزازی خواننده

عباس کمندی خواننده، آهنگساز، شاعر

حسن کامکار موسیقی‌دان، نوازندهٔ ویولن و بنیان‌گذار گروه موسیقی کامکارها

گروه کامکارها شامل خانواده هنرمند و سرشناس کامکار

هوشنگ کامکار آهنگساز، عضو شورای عالی خانه موسیقی ایران

بیژن کامکار خواننده و نوازنده دف، رباب، تار، تمبک و دهل

پشنگ کامکار نوازنده سنتور

قشنگ کامکار نوازندهٔ سه‌تار و ویلن

ارژنگ کامکار نوازنده تمبک، نقاش

اردشیر کامکار نوازندهٔ ویولن و کمانچه

ارسلان کامکار نوازندهٔ بربط و ویولن

اردوان کامکار نوازنده سنتور

هانا کامکار نوازندهٔ دف و عکاس

سیاوش کامکار نوازنده سنتور

بهروز غریب‌پور نویسنده کارگردان تئاتر و سینما و استاد نمایش عروسکی

ایرج گل‌افشان تدوین‌گر فیلم

عربعلی شروه نقاش، سفال‌گر و مجسمه‌ساز

بهمن قبادی، کارگردان و نویسنده

هادی ضیاءالدینی مجسمه‌ساز و نقاش

حسن یوسف‌زمانی آهنگساز، نوازنده و رهبر ارکستر ایرانی

حسین یوسف‌زمانی آهنگساز، نوازنده ویلن

احمد ابراهیمی (خواننده)

صدیق تعریف خواننده

محمدجلیل عندلیبی آهنگساز و نوازنده سنتور

قطب‌الدین صادقی نویسنده کارگردان تئاتر و بازیگر سینما و تلویزیون.

فرهاد اصلانی بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون

فرامرز صدیقی بازیگر سینما و تلویزیون

مهوش افشارپناه بازیگر سینما و تلویزیون

بیژن صیفوری طراحِ گرافیک، مدیر هنری، عکاس، نویسنده و استاد دانشگاه

سعید فرج‌پوری نوازنده کمانچه

جمشید عندلیبی نوازنده نی

سعید آقاخانی نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون

حسین هاشمی-نویسنده-کارگردان-تهیه‌کننده

احمد رمضان‌زاده نویسنده و کارگردان سینما و تلویزیون

محمود شهریاری مجری برنامه‌های تلویزیونی

محمود دینی بازیگر سینما و تلویزیون

شهره قمر بازیگر سینما

روژان خواننده کردی کلاسیک

کیوان کریمی فیلمساز

آزاد آزادپور رپر سبک هیپ‌هاپ

ورزشکاران

بیژن ذوالفقارنسب بازیکن سابق و مربی فوتبال

عبدالله چمن‌گلی قهرمان سابق کشتی فرنگی، مربی تیم ملی کشتی، برترین مربی کشتی فرنگی جهان در سال ۲۰۱۲

بیت الله عباسپور قهرمان بدنسازی ایران و از قهرمانان این رشته در دنیا

سامان ویسی بسکتبالیست

حامد سهراب‌نژاد بسکتبالیست

امجد شکوه‌مقام فوتبالیست

ایرج ساعدی داور ملی فوتبال

سرور ساعدی بازیکن سابق فوتبال و فوتسال و داور بین‌المللی فوتبال

آسو جواهری بازیکن سابق فوتسال و داور فوتبال

ضیاءالدین نیک‌نفس فوتبالیست

محمد زبیر نیک نفس فوتبالیست

وریا غفوری فوتبالیست

اسحاق سبحانی فوتبالیست

سامان طهماسبی کشتی‌گیر

شاهو نصرتی هندبالیست تیم ملی ایران

ارسطو محمدی فوتبالیست تیم ملی جوانان و تیم ملی امید (المپیک) و باشگاه استقلال تهران پیکان و ابومسلم خراسان

شاهو ناصری قهرمان قایق سواری

…..

صنایع دستی و سوغات کردستان

صنایع دستی

صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و به عنوان نمادی از نوع زندگی و فرهنگ یک جامعه همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته است و بازدید از مراکز ساخت و فروش صنایع دستی معمولا بخش پایانی سفر گردشگران به استان کردستان است.

به گزارش خبرنگار مهر، در استان کردستان تهیه و تولید انواع فرآورده های دستی از دیرباز مرسوم بوده است و برخی از این صنایع دستی از آوازه جهانی برخوردار است و به همین دلیل نیز گردشگران وارد شده به استان معمولا صنایع دستی را به عنوان سوغات به همراه خود به دیار خود می برند.

به علت ویژگی زندگی سنتی در بسیاری از نقاط استان کردستان و عدم استیلای بخش صنعتی هنوز صنایع دستی استان از لحاظ کیفیت و گستردگی در سطح کشور مطرح است به گونه‌ ای که فرش و گلیم کردستان به همراه محصولات نازک ‌کاری چوب مانند تخته ‌نرد و شطرنج شهرت جهانی پیدا کرده است و بیشتر مسافران و گردشگرانی که به کردستان سفر می کنند از محصولات نازک‌ کاری، فرش و گلیم کردستان خریداری می کنند.

صنایع دستی به مجموعه ای از هنرها و صنایعی گفته می شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی، ساخته شده است که البته در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.

لباس کردی از زیباترین نوع پوشاک ایرانی است

زیبایی لباس کردی در پوشاک زنان این منطقه از تجلی بیشتری برخوردار است. دامن ‌های بلند و بعضا پرچین و پیراهن ‌های رنگارنگ که به همراه بخش‌ های دیگر این پوشش هر بیننده ‌ای را متقاعد می ‌کند که به این زیبایی اعتراف کند.

همین امر باعث شده چندین بار در جشنواره ‌های محلی جهانی لباس کردی به عنوان لباس زیبای برتر انتخاب شود. تکامل لباس کردی آن را کاملا مناسب وضعیت اقلیمی این ناحیه کرده است و شیوه نگرش آمیخته با احترام مردم به پوشش باعث حفظ و استفاده آن تا امروز شده است و هنوز فاخرترین نوع لباس در بین مرد‌ان و زنان کرد لباس های محلی و گیوه‌ های دست‌ باف است.

لباس های محلی مردان در استان کردستان نیز در نوع خود بی نظیر است که هر چند این روزها از این نوع لباس کمتر استفاده می شود ولی در گذشته های نه چندان دور همه مواد اولیه و مورد نیاز برای لباس کردی مردان در خود استان تهیه و تولید می شد.

نام کردستان با قالی های دستباف گره خورده است

قالیبافی در کردستان بسیار رایج است و نام کردستان همیشه مترادف با مهمترین قالی های دستباف بوده است که با کمال ذوق و سلیقه پدید آمده است و با دستان هنرمندان این استان بافته می شد و رونق خاصی به منازل مردم می بخشید.

قالی افشار، سنندج، بیجار و بوکان امروز شهرت جهانی دارد و به تحقیق یکی از پر ارزشترین فرش های ایران است هر چند که این روزها فرش کردستان رونق گذشته را ندارد ولی همچنان صنعت فرش دست باف در این استان دارای رونق بسیاری است.

بیشتر طرح های مورد استفاده قالیبافان در کردستان طرح های شکسته بوده است و به ندرت از طرح های دیگر استفاده می شود. از میان این طرح ها می توان به طرح ماهی درهم (هراتی)، ریزماهی نقش بته ای، گل وکیلی، گل میرزاعلی، گل مینا و شاخ گوزن و میناخانی اشاره کرد.

سنه مشهورترین گلیم کردستان

مشهورترین گلیم های کردستان، سنه است که اکنون شامل سنندج و اطراف آن می شود. این منطقه از مراکز مهم تولید قالی و گلیم های کردستان به شمار می آید و همچنان تولید گلیم به عنوان یکی از ظرفیت های اصلی در حوزه صنایع دستی این استان به شمار می رود.

سنه از زمان سلطنت صفویان پایتخت کردستان بوده است و تاثیر صفویان در گلیم های به جای مانده از قرون هجدهم، نوزدهم و اوایل قرن بیستم به وضوح دیده می شود.

گلیم های قبایل سنجابی و جاف تحت تاثیر آویزهای زربافت و قلاب دوزی شده صفوی است. گلیم های سنه چه از نظر فنی و چه از لحاظ زیبایی شناسی با دیگر گلیم هایی که توسط قبایل و چادرنشینان کرد بافته شده، تفاوت دارد.

کردستان مهمترین استان کشور از لحاظ تولید محصولات نازک ‌کاری است

ساخت فرآورده های چوبی و نازک کاری در سنندج سابقه طولانی دارد و محصولات چوبی این شهر از قدیم الایام خواستاران فراوانی داشته است و این روزها خیابان شهدا سنندج به یکی از مراکز اصلی عرضه صنایع دستی به ویژه نازک کاری روی چوب استان کردستان به شمار می رود.

کردستان مهمترین استان کشور از لحاظ تولید محصولات نازک‌ کاری است و هنر نازک کاری ترکیب قطعات بسیار کوچک از انواع چوب های پرداخت شده طبیعی است که با ظرافت خاص در کنار هم قرار می گیرد و موجب به وجود آمدن آثار بسیار ظریف چوبی می شود.

از مهمترین محصولاتی که با نازک کاری ساخته می شود می توان به تخته نرد، قلمدان، تخته شطرنج، قوطی سیگار، شیرینی خوری، کیف زنانه، جعبه و لوازم آرایش، سینی و بشقاب اشاره کرد.

منبت کاری هنر ماندگار کردستان

در کنار نازک کاری روی چوب، منبت کاری چوب در کردستان از قدیم رواج داشته است و درهای چوبی در کردستان و برخی از روستاهای آن که به جای مانده متعلق به دوران صفوی است که دارای کنده کاری های دقیق و به صورت گل و کتیبه های گوناگون است.

منبت کاری هایی که بر در امامزاده ها و مشایخ انجام شده باقی مانده است بسیار با ارزش است و امروز هم منبت کاران کرد در کردستان به کار خود ادامه می دهند و منبت کاری رواج کامل دارد.

اکنون در سنندج معروفترین و زبردست ترین منبت کاران در کارگاه های خود مشغول به کار هستند و همراه با سبک های جدید که آن را ابداع کرده اند، ابتکار خود را محفوظ داشته اند.

کلاش یکی از اولین پاپوش های بشر متمدن

کلاش بافی در اصلاح محلی استان کردستان یا همان گیوه دوزی در بازارهای محلی و ملی رونق بسیاری دارد و هماهنگی جالبی با لباس کردی دارد.

گیوه یا کلاش، میان زاگرس نشینان قدمتی چندین هزار ساله دارد و بدون شک جزو اولین پاپوش های سنتی بشر است که انسان مبتکر دوران های گذشته با بهره گیری از مواد اولیه فراوان و ارزان قیمت طبیعی در دسترس و ذوق سرشار خویش اقدام به تولید دستی آن کرده است.

از مزایای این هنر دستی می توان به سبک و طبیعی بودن تمامی مواد آن، مقاوم بودن نسبت به کفش های معمولی، استفاده از الیاف سلولوزی، جذب رطوبت زیاد و در دسترس بودن مواد ساخت آن در منطقه نام برد.

رویه این کفش از نخ پنبه ‌ای بافته شده است و زیره آن از پارچه فشرده تشکیل شده است که به همین دلیل کلاش کفشی سبک، نرم، قابل انعطاف و متناسب با محیط کوهستانی است.

رواج سفالگری و سرامیک سازی در دوران پیش از تاریخ در کردستان

هنر سفالگری از زمان های بسیار کهن در کردستان رایج بوده است و ظرف های سفالین متعددی که در اکتشافات و در زیرزمین کشف شده است و نشان می دهد که این هنر در دوره پیش از تاریخ در کردستان مورد توجه فوق العاده مردم بوده است و تعدادی از آنها را در گورهای مردگان پیدا کرده اند.

مردم آن زمان اعتقاد داشتند که پس از مرگ مجددا زنده می شوند و به این ظروف احتیاج خواهند داشت و از این رو در هنگام به خاک سپردن مردگان مایحتاج زندگی را هم با آنان دفن می کردند.

در دوره ساسانیان جنس لعاب تکامل یافت و کردستانی ها ظروف لعابدار بسیار زیبایی می ساختند که تعدادی از این ظروف از زیر خاک و در قلعه ها و آثار تاریخی این استان بیرون آمده است.

علاوه بر این موارد رونق صنایع دستی در کردستان در سایر بخش ها و حوزه ها نیز رواج داشت و تولید صنایع دستی با هدف تامین مایحتاج زندگی و به عنوان بخشی از تولید این منطقه مورد توجه قرار می گیرد و علیرغم اینکه طی چند سال اخیر شماری از صنایع دستی استان فراموش شده است ولی بسیاری از گردشگران و مسافران کردستان سعی می کنند که یکی از صنایع دستی تولید شده را به عنوان سوغات از استان به همراه خود ببرند.

سوغاتی غذایی کردستان

شیرینی‌های سنتی

هر شهر و دیاری شیرینی‌های سنتی مخصوص به خود را دارد. استان کردستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. در کردستان می‌توانید شیرینی‌های مختلفی مانند شیرینی کنجدی، بادام سوخته و آدامس سقز تهیه کنید. البته مواد خوراکی دیگری غیر از شیرینی نیز در کردستان برای فروش عرضه می‌شوند که آنها را نیز می‌توانید به عنوان سوغات تهیه کنید. نان کاک، نان برنجی، عسل طبیعی، روغن طبیعی، باسلوق، خشکبار و مویز نیز انتخاب‌های خوبی برای خرید به عنوان سوغات هستند.

نوعی شيرينی به نام كماج و نوعی حلوا سوهانی نیز از شيرينيیهای محلی شهرستان بيجار هستند. در شهرستان سقز انواع تخمه‌ی بوداده‌ی به عنوان سوغات شهرستان عرضه می‌شود. در شهر بانه نوعی مويز سياه كه شربت آن بسيار مقوی است در آب‌ميوه‌ فروشی‌ها عرضه میشود.

مراكز خريد شيرينی و سوغات استان در شهر سنندج عمدتا در خيابان فردوسی روبه‌روی سينما بهمن قرار گرفته‌اند.

شیرینی کنجدی

مهم‌ترين شيرينی كه خاص شهر سنندج است، شيرينی كنجدی است. اين شيرينی در دو نوع «شكری» و «گزانگبين» در محل‌های فروش عرضه می‌شود.

شیرینی کنجدی گزانگبین

این نوع شیرینی خاص شهر سنندج و استان کردستان است. چون انگبین، شهد حاصل از حشره‌ای است که در کوهستان‌ها و دشت‌های کردستان می‌توان از روی درختی به نام انگبین به دست آورد. برای تهیه شیرینی کنجدی گز انگبین یا کنجدی گزو (در زبان محلی مردم کردستان)، کنجد را بو می‌دهند و در ادامه‌ی کار شهد انگبین را اضافه کرده و پس از آن بر روی سطحی پهن می‌کنند و برش می دهند. شکل ظاهری این شیرینی قطعات منظمی از کنجد فشرده شده است که بسیار مقوی و خوشمزه است.

شیرینی کنجدی شکری

این نوع از شیرینی کنجدی هم مانند شیرینی کنجد گزو است با این تفاوت که بجای شهد انگبین، شهد شکر را به کنجد بو داده می‌افزایند.

بادام سوخته

بادام سوخته یکی از شیرینهایی است که به عنوان سوغات کردستان شناخته می‌شود. طرز تهیه‌ی آن به این صورت است که بادام و شکر را مخلوط می‌کنند و در ظرفی می‌ریزند و ۴ قاشق سوپ‌خوری آب در آن ریخته و ظرف را روی آتش می‌گذارند تا شکر طلائی شود، سپس بادام و شکر را روی غربال می‌ریزند تا سرد شود و سپس بادام را با دست از شکر جدا می‌کنند. مجددا شکر را در ظرفی ریخته و روی آتش می‌گذارند تا آب شده و به شکل کارامل در آید. بادام را در شکر کارامل شده ریخته و هم می‌زنند تا مخلوط شود سپس مخلوط بادام و کارامل را روی یک سینی مسی ریخته و با قاشق از هم جدا می‌کنند. در ضمن برای درست کردن این شیرینی می‌توان به جای شکر از عسل هم استفاده کرد.

برساق

برساق نوعی نان روغنی محلی کردستان است که به ویژه در شهر بیجار تهیه می‌شود. این نان محلی از ترکیب آرد، شکر، تخم مرغ، شیر و سایر مواد به دلخواه درست میشود. با این مواد خمیری تهیه کرده درون آن را با گردو شکر و دارچین پر می‌کنند و سپس آن را در روغن سرخ میکنند. البته این نان با همین نام به شکلهای گوناگون در مناطق مختلف ایران تهیه میشود.

آدامس سقز

اهالی این منطقه به خوبی سقز را میشناسند و می‌دانند که چه خواصی دارد، چون درختانی که از آن سقز تهیه می‌شود اغلب مربوط به مناطق کوهستانی استان‌‌های کردستان، کرمانشاه، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد است. سقز در واقع صمغ، رزین یا شیره‌ی غلیظ درختی به نام بنه یا درخت پسته‌ی ‌وحشی است. معمولا از تنه‌ی این درخت در فصل پاییز به طور طبیعی یا با ایجاد شکاف، صمغی خارج می‌شود که در فارسی به آن سقز می‌گویند.

شیره‌ی سقز در زمان ترشح از تنه‌ی درخت به رنگ سبز روشن و غلیظ و چسبناک است و به عنوان یک مسهل و ملین در درمان یبوست کاربرد دارد و چون مقوی معده بوده و به هضم غذا کمک می‌کند و اشتها‌آور خوبی است حکمای مشهوری چون بوعلی‌سینا از آن برای درمان برخی از بیماری‌‌های گوارشی استفاده می‌کرده‌اند.

سقز همچون آنتی‌بیوتیک تا حدودی با باکتری عامل اصلی زخم‌معده و اثنی‌عشر مقابله می‌کند ضمن این‌که بسیاری از اهالی محلی، شیره‌ی خام سقز را در حالت ناشتا می‌خورند، چون عقیده دارند موجب دفع سنگ کلیه می‌شود.

سقز فواید و خواص متعددی دارد. در زمان خرید آدامس طبیعی سقز انواعی را که مورد قبول وزارت بهداشت و دارای تاریخ مصرف هستند انتخاب کنید یا سقز تصفیه شده را از عطاری‌‌های مجاز تهیه کنید و از خرید انواعی که بدون نام و نشان هستند و معمولا توسط دستفروشان دوره‌گرد به‌فروش می‌رسند اجتناب کنید.

موسیقی کردی

معرفی

موسیقی کردی شاخه ای از موسیقی شرقی و رده ای از موسیقی ایرانی است که در بین اقوام و مردمان کرد زبان رایج است. این موسیقی به دلیل گسترش و پراکندگی اکراد در جهان و تعدد و تنوع مناطق کرد نشین از جمله در غرب اسیا و منطقه خاور میانه بسیار غنی و زیبا است. موسیقی کردی شامل اوا ها ترانه ها اهنگ ها و نغمه هایی است که به زبان کردی بیان می شود و بیانگر ارزش ها باور ها و حوادث روزگار هستند که زیر شاخه فرهنگ و فولکور کردی است.موسیقی کردی یکی از قدیمی ترن موسیقی های جهان است.این موسیقی از دو قسمت کلاسیک و مدرن تشکیل شده است که هر کدام انواع و شاخه های مخصوص به خود را دارند.

تاریخچه

در ویژه‌نامه موسیقایی «فاسکه که» که در فرانسه منتشر می‌شود، آمده‌است که سرزمین «میسوپوتامیا» یعنی جایگاهی که کردها اکنون در آن سکونت دارند، قدیمی‌ترین مهد موسیقی جهان بوده‌است.^[^{نیازمند منبع}^]

برای دست‌یابی به غنای موسیقی کردی باید از زرتشت و آیین یارسان شروع کرد، زیرا اگر کرد خود را وارث تمدن ماد می‌داند، زرتشت نوه به حق مادهاست و پیروان یارسان نیز، کرد هستند و در کردستان زندگی می‌کنند و به زبان کردیجنوبی سخن می‌گویند. بر اساس کتاب‌های قدیمی یارسان، هنر موسیقی از زمان‌های قدیم مورد توجه مردم این آیین بوده‌است.

در سرانجام کتاب مقدس یارسان آمده‌است: «زمانی که خداوند قصد داشت روح را در کالبد آدم بدماند، روح در کالبد آدم قرار نگرفت تا اینکه بعد از ۴۰ روز خداوند به بنیامین، دستور داد که روح را در کالبد آدم بدماند و بنیامین آوازی برای روح خواند و روح در کالبد آدم جای گرفت».^[^{نیازمند منبع}^]

موسیقی کردی در میان مردم کردستان دارای یک پیوند ناگسستنی با زندگی روزمره مردم است.

افسانه‌ها و ترانه‌ها

پیدایش موسیقی کردی مثل اکثر قوم‌ها و ملت‌های دیگر از افسانه‌های کردی شروع شد که در این قسمت، افسانه‌ها در قالب ترانه‌های کردی گفته می‌شوند. این ترانه‌ها در فرهنگ کردی به ترانه‌های دیوانی تقسیم می‌شوند و بیشتر محتوای آنها همان افسانه‌های کردی است، که شکل حماسی دارند.

اولین طلیعه‌های هنر کردی از بار ادبی و هنر موسیقی حماسه‌های کردی بودند. مشهورترین کسی که به این نوع موسیقی پرداخته >کاویس آغا< بود که ترانه‌های وی همان حماسه‌هایی هستند که از گذشتگان بر جای مانده‌است.

موسیقی حکایت‌ها و داستان‌ها

نوع دیگری از موسیقی فولکلور کردی مربوط به حکایتها و داستان‌هایی می‌شود که ترانه‌های داستانی نیز به دو بخش قهرمانی و دلدادگی قابل تقسیم هستند. در ترانه‌های قهرمانی به دلاوریها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان پرداخته می‌شود. در ترانه‌های دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانه بین دو شخص بیان می‌شود که از این میان، ترانه «زنبیل‌فروش» که جنبه عرفانی دارد و ترانه‌های «آس و حسن» و «خجه و سیامند» که سرگذشت دو دلداده را بیان می‌کند، از معروفترین آثار در این بخش هستند.

در بخش دیگر موسیقی کردی، کردهای» سورانی« برای خود نوع ویژه‌ای از موسیقی دارند که به آنها »گورانی« می‌گویند که این نوع ترانه‌ها در میان کردهای اطراف شهرستان ارومیه و کردهای ترکیه (شمال) «لاوژه» گفته می‌شود و این نوع گورانی‌ها ریتمی به نام «قه‌تار» دارند که پژوهشگران براین باورند ریشه این واژه از واژه زرتشتی» گاتا «گرفته‌شده که در اوایل، مربوط به یک سری نیایش‌ها و مراسم مذهبی بوده‌است.

دومین نوع این موسیقی «هوره» نام دارد که مختص کردهای ایلام و کرمانشاه بوده و در جنوب کردستان و منطقه کرمانشاه (نام کردی این منطقه کرماشان است) و ایلام خوانده می‌شود در ابتدا ترانه‌های ویژه‌ای در حمد و نیایش» اهورامزدا« بود و این واژه نیز ریشه زرتشتی دارد که برای نیایش‌های مذهبی آن زمان کردها که زرتشتی بودند، سروده شده‌اند.

در مراسم یادبود اشخاص بسیار مهم، کردها از یک نوع موسیقی که به مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی شباهت دارد به صورت ترانه و با تعریف ویژگیهای آن شخص برای او عزاداری می‌کنند. این سبک از موسیقی نیز بیشتر در جنوب کردستان و در مناطق جنوبی کردستان ایران (کرمانشاه و ایلام) رواج دارد و بیشتر به نام مور یا موره خوانده می‌شود. در آیین خاکسپاری هم ترکیبی از دهل و سرنا با ریتمی مخصوص در قالب نوعی موسیقی که چمری نامیده می‌شود اجرا می‌گردد. در آیین‌های زادروز پیامبر، کردها یک نوع ویژه از موسیقی را اجرا می‌کنند که به آن «مولودی» می‌گویند. البته مولودی‌خوانی در بیشتر جوامع مسلمان رواج دارد. اولین مولودنامه در وصف و ستایش محمد را «ملاباتدیی» صوفی و عارف مشهور نوشت که بعداً مرسوم شد که در زمان عید مولود از سروده‌های وی در مولودی خوانی استفاده کنند. اصیل‌ترین سازهای استفاده شده در موسیقی کردی «سرنا» و «دهل» هستند و بعداً سازهایی که وارد این نوع موسیقی شده‌اند مانند «دف» و «تنبور» دارای اهمیت ویژه‌ای شده‌اند. به‌گونه‌ای که برخی کردستان را پایتخت دف در جهان می‌دانند.^[^۱^] برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به «میژوی ئه ده بی کوردی» علاءالدین سجادی و پژوهشی در فولکلور کردی مراجعه کنید. موسیقی کردی تا حدودی نمادی از شادیها و غم و اندوه بعد از پایان هر جنگ است.

سازها

سازهای رایج و اصیل در موسیقی کردی به شرح زیر می‌باشد:

دستگاه موسیقی کردی

به‌طور کلی در موسیقی ایرانی ملودی‌هایی در قالب هفت دستگاه ماهور ، شور ، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و راست پنج گاه جای می‌گیرند.

اما غیر از هفت دستگاه معروف فوق یک دستگاه مشهور دیگر وجود دارد و آن دستگاه «اصفهان» می‌باشد. بسیاری از موسیقیدانان معتقدند این دستگاه بخشی از دستگاه شور است و بسیاری دیگر بر این باورند که شاخه‌ای از همایون است. آوازهای «قه‌تار» کردی در همین دستگاه جای می‌گیرند.^[^{نیازمند منبع}^] تکامل این سبک را می‌توان در آثار استاد محمد ماملی دید.

در میان هفت دستگاه فوق، دستگاه شور از سایر دستگاه‌ها وسیع‌تر و بزرگ‌تر است زیرا اگر چه در سایر دستگاه‌ها، چندین آواز دیگر جای می‌گیرد، اما دستگاه شور علاوه بر این خود دارای چندین «گوشه» دیگر می‌باشد.

این گوشه‌ها شامل موارد زیر می‌باشد:

بسیاری از آوازهای کردی مانند کابوکی، شاییک ده گری، گول نیشان گول نیشان و اکثر آوازهای حیران در دستگاه شور جای دارند.دستگاه شور نقش اصلی را در موسیقی کردی دارد.

شیوه‌ها و آوازها

موسیقی کردی دارای شیوه‌ها و آوازهای مختلف است.

بند کوردی

موسیقی کردی یکی از محدود موسیقی‌های ایرانی است که در آن بداهه خوانی و بداهه نوازی رایج است. بداهه خوانی یکی از سبک‌های بسیار سنگین در موسیقی کردی است و لازم است هنرمند برای بداهه خوانی در سایر سبک‌ها نیز تبحر کافی داشته باشد. هنرمندان بداهه خوان باید سال‌ها در این زمینه فعالیت کنند و تنها با آشنایی کامل در سایر سبک‌های موسیقی کردی می‌توان بداهه خوانی را انجام داد. وعلاوه بر آشنایی بر وزن و ریتم موسیقی، از لحاظ درونی نیز استعداد آوازخوانی را داشته باشد تا بتواند در این سبک موفقیت لازم را کسب کند.

بیت

بیت، یکی از مهم‌ترین مقام‌های کلاسیک کردی که در جنگ‌ها، جوانمردیها و حماسه‌ها به کار برده می‌شود و در ستایش خالق یکتا و پیامبر گفته شده که نام دیگر آن در موسیقی کردی «بالوره» می‌باشد. بالوره گویان، بی پرده و بی واهمه آوازشان را از هر قسم که باشد سر می‌دهند زیرا می‌دانند که کسی از آنان دلتنگ نمی‌شود. بیت خوانی مبتنی بر نغمه‌های کاملاً ساده و بدون رعایت وزن و قافیه است.

این آواز کردی بیشتر در مناطق مهاباد، مکریان و بوکان اجرا می‌شود. سوز و مقام یکی دیگر از انواع شیوه‌های موسیقی کردی می‌باشد. مهم‌ترین ویژگی این آواز کردی توجه به سوز درون، شکایت و زاری و چون با قدرت تمام صورت می‌گیرد به آن سوز و مقاممی‌گویند، این آواز در اکثر مناطق کردستان وجود دارد.

سیاه چمانه

سیاه چمانه یکی دیگر از مهم‌ترین آوازهای کردی می‌باشد. این آواز به شکل ده هجایی و دو مصراعی به سبک و سیاق ایرانیان کهن سروده می‌شود و به علت همزیستی با مسایل عرفانی رنگ و بوی جدیدی هم به خود گرفته و در پاره‌ای مواقع به آن مقام شیخانه یا صوفیانه هم می‌گویند.

شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار عجم به سیاه چمانه اشاره می‌کند و می‌گوید که این آواز مختص منطقه هورامان کردستان است. در مورد وجه تسمیه سیاه چمانه نظرهای گوناگونی وجود دارد.

اما براساس یک نظریه معروف واژه سیاه به معنای رنگ سیاه و چمان که همان جمان بوده از کلمه کردی جامه گرفته و به نام جامه سیاه درآمده و منظور کسی بوده که در موقع خواندن این آواز جامه مشکی می‌پوشیده‌است.

این موسیقی بیشتر در مناطق اورامان، پاوه، نودشه، نوسود، مریوان و غرب سنندج استفاده می‌شود.

هوره

هوره از دیگر شیوه‌های موسیقی کردی است که در ایلام وکرمانشاه رواج دارد. این آواز یک مقام بسیار زیباست که سوگ، ماتم، غریبی، عزاداری و حماسی را به شیوه‌های ملیح و متین به گوش شنونده می‌رساند.

حیران

یکی دیگر از آوازهای کردی حیران می‌باشد که از دل بیت سر درآورده و اغلب از متنی عاشقانه و پرسوز و گداز با توسل جستن به خالق یکتا، ائمه و پیامبران برخوردار است. این آواز بیشتر در مناطق مکریان و مهاباد وجود دارد.

لاووک

لاووک یا لاوژه از دیگر آوازهای کردی می‌باشد که از ترانه‌های کلاسیک کردی سرچشمه گرفته و در میان کردهای خراسان به مقام‌های (لو و هی له لو شوان) خوانده می‌شود.

این مقام مخصوص زنان و وجه تمایز «لاووک «با» حیران» در نوع زبان شعری به کار رفته در آن می‌باشد. لاووک به‌طور کلی به گویش زبان کردی سورانی اجرا می‌شود. این آواز در تمام مناطقی که به زبان کردی کرمانجی صحبت می‌کنند وجود دارد.

گورانی باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین شیوه موسیقی کردی می‌باشد. این آواز عظیم‌ترین دسته نغمات در موسیقی کردی را دارد و کهن‌ترین بخش ادبیات موسیقی کردی را شامل می‌شود. در زبان عامه به تمام شیوه‌ها و آوازهای موسیقی کردی گورانی نیز گفته می‌شود.

چمری

چمری نیز از آوازهای موسیقی کردی است که به پاس تجلیل از وجود باارزش از دست رفته‌ای اجرا می‌شود. این آواز به معنای شیون، عزا و نهال قامت خم شده‌است.

چمری همانند نوحه‌خوانی در فارسی و در مناطق مختلف ایلام و کرمانشاه طرفداران زیادی دارد. اما موسیقی کردی وسیع‌تر از این است که بتوان آن را در قالب آوازها یا شیوه‌های محدود و مشخصی گنجاند. به نوعی می‌توان بیان کرد که موسیقی کردی یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین نوع موسیقی ایرانی بیان می‌گردد

موسیقی کردی بازتاب غنای روحی و معنوی مردم و در عین حال تریبونی برای تفسیر مسایل عمیق جامعه می‌باشد. نغمه‌هایی از قبیل مقام‌های الله ویسی، کوچه باغی، صمد عسکری و ترانه‌های ملودیکی نیز در موسیقی کردی وجود دارند که بر اشعار هجایی و گاه عروضی استوار هستند.

اگر چه مقام‌ها و آوازهای کردی، جزئی از موسیقی قدیمی ایران است، ولی منظور این نیست که تمام مقام‌ها و آوازهای کردی، بدون کم‌وکاست، در چارچوب دستگاه‌های سنتی ایران قرار می‌گیرند.

بعضی از آوازها و مقام‌های کردی مانند سیاه چمانه و هوره در موسیقی کردی وجود دارند که در داخل دستگاه‌های موسیقی ایرانی جای نمی‌گیرند و یک دستگاه خاص را می‌طلبند. علت مصونیت این آوازها از موسیقی ایرانی این است که؛ این مقام‌ها و آوازها بازمانده موسیقی غنی گاتای آیین زرتشت و هجای این شعر نیز در ردیف‌های عروضی جای نمی‌گیرد و جغرافیای سخت و آغوش گرم هورامان مانند سپری از این آوازها دفاع کرده‌است.

موسیقی کردی از دیرباز دارای ویژگی، غنا، ریشه و اصالت بوده و به صورت سینه به سینه نقل شده‌است.

یکی از موسیقیدانان کردستان در مورد وضعیت موسیقی کردی چنین می‌گوید: موسیقی کردی به علت تنوع از غنی پرباری برخوردار است و این غنی بودن موسیقی، ماهیت، اصالت و ریشه‌دار بودن آن را نشان می‌دهد.

رقص کردی

این موسیقی به نام هه‌لپه‌رکی یاهه‌لپه‌رین شهرت دارد و به معنی حمله کردن است. این رقص قدمتی بسیار کهن دارد و از روزگار پرستش خدایان در دوران مهرپرستی که در مهرابه‌ها اجرا می‌شد، به یادگار مانده‌است.

«هه‌لپه‌رکی» عبارت از هفت ریتم اصلی است که به ترتیب با ساز و همراهی اجرا کنندگان انجام می‌شود. ریتم آن از کند و آرام و گریان شروع می‌شود و به ریتم هیجانی (سه جار) پایان می‌یابد. در میان آن ریتم‌های دیگری مانند:

سی پا
فتاحی و پشت پا
زنگی و خانه‌میری
فتاح پاشایی
گه‌ریان
شه‌لان
چه‌پی
موکریانی (بوکان، مهاباد، سردشت، پیرانشهر)
سقزی
کرماشانی
مریوانی

نیز با دوزله و ضرب اجرا می‌شود.

ریتم‌های هه‌لپه‌رکی

شامل ریتم‌های زیر می‌باشد:

گریان
چپ و راست
لبلان
خان امیری
سجار
شلان
آروغان
هه ل گردن(شاد کردن)

از این میان ریتم چپ و راست (فتاحی و پشت پا) در همه مناطق عشایر ایران اجرا می‌شود.

ریتم گریان در منطقه سنندج و اطراف آن تا مرزهای سقز در شمال و همدان و کرمانشاه و ایلام در جنوب اجرا می‌شود. در مریوان ریتم سه پا معروف به راستا و هه ل گردناجرا می‌شود.

مراسم ذکر در تکیه‌های دراویش قادری با نواختن دف و نی در جم خانه‌های اهل حق در کرمانشاهان و اورامانات با نواختن دف و تنبور اجرا می‌شود. رقص سونه یا رقص مرغابی با آهنگ لبلان اجرا می‌شود.

هنرمندان نامدار موسیقی کردی

....

کردستان | کردستان

#کردستان

توجه !!!